Onderzoek en waardestelling
In 2003 deed het Instituut Collectie Nederland in opdracht van de weduwe van Lex Horn (1916-1968), de interieurarchitecte Marita Horn-van Essen, onderzoek naar drie sgrafitto’s* die Lex Horn in 1965 maakte voor het Amsterdamse Jan Swammerdam Instituut. Dit inititatief werd genomen om de aanstaande sloop van dit markante gebouw aan de Constantijn Huygensstraat te voorkomen waardoor ook deze architectuur gebonden kunstwerken zouden worden behouden.
Het ICN kwam met een uitvoerig rapport waarin werd geconstateerd dat de sgraffito’s tot de top van de monumentale kunst uit de jaren zestig, de laatste periode van de wederopbouw, behoren. Ook kwam men tot de volgende conclusie over het gehele monumentale oeuvre van Lex Horn, waarvan in de afgelopen decennia al zeer veel verdwenen is: “Er moet goed gezorgd gaan worden voor het werk van Horn dat nu nog resteert. Horn’s werk behoort binnen de context van de Nederlandse monumentale wandkunst tot één van de koplopers.”
‘Het Ziekenhuisbezoek’ op oorspronkelijke locatie
Unicum
De grote culturele waarde van de drie sgraffito’s van Horn was echter niet genoeg om het pand van architect Sargentini te behouden. Wel werd naar aanleiding van het rapport besloten om de drie enorme sgraffito’s, ieder met afmetingen van 2.75 x 6.70 meter, uit te zagen en ze elders te herplaatsen. Een unicum aangezien men lang van mening was dat deze gebouw-gebonden kunst niet los kon worden gezien van de oorspronkelijke architectuur en de locatie.
Impasse
Een van de drie sgraffito’s, ‘Het Ziekenhuisbezoek’, kreeg een nieuwe bestemming in het Academisch Medisch Centrum, als onderdeel van de kunstcollectie. De overige twee, ‘Het Straatongeluk’ en ‘Het Laboratoriumonderzoek’ zouden worden herplaatst in het nieuwe stadsdeelkantoor van Oud-West. Vanwege fuserende stadsdelen werd echter een streep gezet door de nieuwbouwplannen, waardoor beide sgraffito’s in opslag bleven. Wat begon als voortvarend project, eindigde in een jarenlange impasse waarbij beide kunstwerken door transporten naar diverse opslaglocaties en slechte conservering ernstig beschadigd raakten.
Onbekend
Sindsdien werden diverse pogingen gedaan om een passende plek voor de sgraffito’s te vinden. Allen tevergeefs. Want hoe een locatie te vinden voor twee gigantische muren, ieder met een gewicht van 12.000 kg? Weliswaar met topwerken uit ons culturele erfgoed, maar voor de meeste mensen onbekend. Vanaf de jaren zeventig verdween de interesse in de naoorlogse periode waarin architecten, kunstenaars en ambachtslieden samenwerkten om Nederland weer op te bouwen, en vielen architectuur en wandkunst in rap tempo ten prooi aan de sloophamer.
Kentering
Om hier een halt aan toe te roepen werden in 2007 door toenmalig minister van OCW, Ronald Plasterk 100 bouwwerken uit de periode 1940-1958 voorgedragen als rijksmonument, in 2013 gevolgd 90 objecten uit de late wederopbouwperiode 1959-1965. Hierbij werd echter niet gekeken naar de kwaliteit van de wandkunst. Toch waren de eerste stappen voor behoud gezet. In 2013 luidde de uitgave van een reeks wederopbouwboeken samengesteld door de RCE en uigegeven door Nai/010, een hernieuwde aandacht voor deze periode in. De publieke belangstelling voor dit inspirerende tijdperk bleek groeiende.
Hernieuwde interesse
Tijdens een expertmeeting in 2013 met als casus de sgraffito’s van Lex Horn uit het Swammerdam Instituut, georganiseerd in samenwerking met het Lectoraat Cultureel Erfgoed van de Reinwardt Academie, waren de aanwezigen onder de indruk van het oeuvre van Lex Horn en de kwaliteit van de sgraffito’s. Er kwamen bruikbare tips naar voren met betrekking tot de conservering en herbestemming. Genoeg munitie voor de erven en de eigenaar, stadsdeel West, om de zoektocht naar een passende locatie voort te zetten en meer bekendheid te geven aan deze topwerken uit het Nederlands cultureel erfgoed.
Lobby
Een Comité van Aanbeveling werd geformeerd, de directie van het Rijksmuseum en het Amsterdam Museum toonden hun waardering voor de sgraffito’s, en stadsdeel West deed een oproep via hun website. Diverse geïnteresseerden meldden zich, maar nogmaals bleek hoe ingewikkeld het is om de werken in een bestaand interieur in te passen.
Alles kantelde toen eind 2015 een oproep werd gedaan onder alle managers van het Project Management Bureau Amsterdam. Men zag mogelijkheden het werk te herplaatsen in de nieuw te bouwen fietsparkeergarage Beursplein, als onderdeel van de ‘Rode Loper’, en stadsdeel Centrum zegde alle medewerking toe. De kwaliteit van beide werken werd gezien en de thematiek pastte perfect bij de locatie.
De Entree
Door een samenloop van omstandigheden viel de locatie Beursplein echter af. Weer leek een herbestemming onhaalbaar. Tot het moment dat de besturen van stadsdeel West en Centrum de krachten bundelden en een brief schreven naar wethouder Litjens van Verkeer, Vervoer en Organisatie om de sgraffito’s te herplaatsen in De Entree voor het Centraal Station. Zijn antwoord was alsvolgt: ‘Ik vind het net als u belangrijk dat de monumentale sgrafitto’s een plek krijgen. Met deze brief laat ik u dan ook weten dat de twee sgrafitto’s in genoemde fietsenstalling opgenomen zullen worden’.
Lex Horn
Lex Horn (1916 – 1968) is één van de belangrijkste kunstenaar uit de wederopbouwperiode. Horn leverde een belangrijke bijdrage aan de moderne wandkunst in Nederland.
In 1935 begon Lex Horn zijn studie Monumentale en Versierende Kunsten aan de Rijksacademie als leerling van professor Heinrich Campendonk. Na 1945 maakte hij zich sterk voor de positionering van de monumentale kunst als onderdeel van de architectuur. Voor veel openbare gebouwen maakte hij monumentale sgraffito’s, wandschilderingen, glasappliqués en wandtapijten.
Stichting Lex Horn
Inmiddels is meer dan de helft van het monumentale werk van Lex Horn verloren gegaan en kent zijn werk en dat van zijn collega’s nog steeds geen bescherming. In oktober 2016 is daarom de Stichting Lex Horn opgericht.
* De sgrafitto is een oude Italiaanse techniek voor monumentale wandkunst die in de jaren veertig door Lex Horn werd geherintroduceerd en die hij zelf voor een belangrijk deel heeft ontwikkeld. Op een muur worden verschillende pleisterlagen aangebracht, elke laag met een andere kleur. De kunstenaar snijdt vervolgens delen van de natte pleisterlagen weg waardoor een gekleurde afbeelding met een subtiel reliëf ontstaat. De aanwezigheid van strijklicht versterkt dit bijzondere effect.
Glasappliqué Lex Horn, 1955, Station Eindhoven (Rijksmonument)
Tekst: Meinke Horn